Καστοριά: Βόλτα στις εκκλησιές του “Κάστρου” με τον Νίκο Δόικο (φωτογραφίες)

Η γνωριμία μας με τον εκκλησιαστικό αρχιτεκτονικό και αγιογραφικό πλούτο της καστροπολιτείας θα γίνει σε δύο φάσεις. Η πληθώρα των δεδομένων καθιστά δύσκολη τη διαλογή και παρουσίαση τους σε μία.

Στη πρώτη φάση, μαζί με τις φωτογραφίες ναών και τοιχογραφιών, θα καταρρίψουμε το μύθο της Καστοριάς ως δήθεν τόπου εξορίας αντιπάλων του αυτοκρατορικού θρόνου, μύθος που, εν πολλοίς οφείλεται στην παρερμηνεία μιας μυστηριώδους και λογοτεχνικώς αριστουργηματικής κτητορικής επιγραφής στον Άγιο Νικόλαο του Κασνίτζη (11ου αιώνα).

Ι.Ναός των Αγίων Αναργύρων
Χρονολόγηση ανέγερσης κατά Βοκοτόπουλο μεταξύ 950 και 980μ.Χ. Ο Χαρ.Μπακιρτζής σε μιαν επιγραφή του μνημείου διακρίνει την χρονολογία 912μ.Χ. την ίδια που προτείνει και ο Πελεκανίδης. Ο καστοριανός νομικός, ζωγράφος και ερευνητής Βασίλειος Παπαντίνας, ερμηνεύοντας μιαν άλλην επιγραφή, προτείνει το 813μΧ.
Οι Άγιοι Ανάργυροι αντιπροσωπεύουν την χαρακτηριστική
τυπολογία και μορφολογία της καστοριανής ναοδομίας που είναι η τρίκλιτη βασιλική με υπερβολικά υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος (συνέχεια των πρωτοβυζαντινών ναών του 5ου αιώνα).
Από τους ελάχιστους ναούς της χώρας με μαρμάρινο διάκοσμο, αμφικιόνια, επίκρανα και περιθυρώματα , με ποικίλα ανάγλυφα μοτίβα, σε όλες τις πύλες του.

Άγιοι Ανάργυροι

Άγιοι Ανάργυροι , ανακουφιστική κόγχη με πλούσιο κεραμικό διάκοσμο, στο νότιο τοίχο (παρακάτω θα αναφερθούμε στην ιδιαιτερότητα της καστοριανής βυζαντινής τοιχοποιίας).

Άγιοι Ανάργυροι.
Οι κτήτορες του ναού, μέλη της γνωστής οικογένειας των Λημνιωτών, στρατηγών της αυτοκρατορίας, καστοριανής καταγωγής, όπως υποστηρίζουν αρκετοί μελετητές, Θεόδωρος Λημνιώτης και ο γιος του Ιωάννης.

Άγιοι Ανάργυροι.
Η σύνευνος του Θεόδωρου Λημνιώτη, Άννα η Ραδηνή
( καταγόμενη από οικογένεια της αριστοκρατικής ελίτ της Κωνσταντινούπολης, όπου υπήρχε και μοναστηριακός ναός του Σωτήρος των Ραδηνών) με μιαν εξαιρετικής τεχνοτροπίας απεικόνιση της Παναγίας φέρουσας τον Χριστό παίδα.
Τα ενδύματα τόσο της Ραδηνής όσο και των Θεόδωρου και Ιωάννη Λημνιώτη αναδεικνύουν το επίπεδο της τοπικής αριστοκρατίας.
Στην κτητορική επιγραφή αναγράφεται ο λόγος της δωρεάς:- για να αξιωθούν την «ρώσιν (γιατρειά) σαρκός ησθενημένης και την δωρεάν σωματικής ευεξίας».

Άγιοι Ανάργυροι.
Άγγελος, εξαίσιας τέχνης, με εντυπωσιακές, για την εποχή, πτυχώσεις. Ο λεγόμενος “σεβίζων Άγγελος”, αυτός που σέβεται, λ.χ.,τα παθήματα του κόσμου κ.ο.κ..

Άγιοι Ανάργυροι.
Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ σε μια σπάνια απόδοση .

Άγιοι Ανάργυροι.
Οι Άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος.

Άγιοι Ανάργυροι.
Ο Άγιος Δημήτριος , λεπτομέρεια.

Άγιος Στέφανος

Χρονολόγηση πρώτου στρώματος τοιχογραφιών in fresco 889μΧ. Κατ’ άλλους 950.
Κτήτωρ κι εδώ Λημνιώτης.
Ίσως ο πιο πρωτότυπος ρυθμολογικά ναός του Κάστρου.
Κάπου εδώ γύρω έλαβε χώρα η παράδοση των Νορμανδών στους καταδρομείς του Αλέξιου Κομνηνού, αφού γονάτισαν μπροστά στο αναπεπταμένο λάβαρο του Αυτοκράτορα και ορκίστηκαν πίστη και αποχή από κάθε μελλοντική εχθρική δράση εναντίον του.
Ο Μουτσόπουλος βασιζόμενος στην επιγραφή κάποιου δωρητή Γεωργίου, αλλά και στην ύπαρξη σύνθρονου στο Ιερό Βήμα , στοιχείο επισκοπικής έδρας καθώς και στο γεγονός ότι ο Άγιος Γεώργιος της Πολιτείας μάλλον είναι μεταγενέστερος του 1083μΧ, ταυτίζει τον Άγιο Στέφανο με τον αρχικό Άγιο Γεώργιο της Πολιτείας.

Άγιος Στέφανος.
Η πρωτότυπη και ευρηματική ογκοπλαστική διάταξη του ναού. Ίσως μοναδική στον Ελλαδικό χώρο.

Άγιος Στέφανος.
Ο κατάγραφος θόλος.

Άγιος Στέφανος.
Οι αναβαθμίδες που οδηγούν στο ασκηταριό του περιορισμένου γυναικονίτη.

Ταξιάρχης Μητροπόλεως
Τρίκλιτη βασιλική του 9ου αιώνα.
Από την επανάχρηση πολύ παλαιότερων κατασκευαστικών μελών συνάγεται ότι ο ναός κτίστηκε πάνω σε παλαιοχριστιανική βασιλική.

Ταξιάρχης Μητροπόλεως.
Οι χαρακτηριστικές μεταγενέστερες αντηρίδες της νότιας πλευράς.
Στην εξωτερική παρειά του νότιου τοίχου, μέσα σε τυφλές κόγχες, παρατηρούμε ολόσωμες απεικονίσεις με πλούσιες αμφιέσεις τοπικών ευγενών γεγονός που συναντάται σε κοιμητηριακούς βυζαντινούς ναούς.
Ενδεχομένως και ο νότιος εξωνάρθηκας τουΤαξιάρχη καθώς και τμήμα του ανατολικού αύλειου χώρου να υπήρξε κοιμητήριο τοπικών προυχόντων.

Ταξιάρχης Μητροπόλεως.
Δυτικός τοίχος. Η μητέρα του αφιερωτή Ιωάννη Ασάνη Ειρήνη Παλαιολογίνα. Άλλη μια ένδειξη της στενής σχέσης της Καστοριάς με τους εκάστοτε αυτοκρατορικούς Οίκους.

Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη.
Μονόχωρος ναός με εσωτερικό νάρθηκα προς δυσμάς.
Οι μελετητές τον χρονολογούν μεταξύ 1090 ο Πελεκανίδης και 1191μΧ ο Χατζηδάκης.
Δυτική είσοδος.
Κτήτορας του ναού ο Μάγιστρος του Κάστρου Νικηφόρος Κασνίτζης η κτητορική επιγραφή του οποίου ( αναφέρεται παρακάτω) στάθηκε αφορμή για τον παραγωγικό διάλογο ειδικών γύρω από το ενδεχόμενο να υπήρξε το Κάστρο τόπος εξορίας ευγενών της Βασιλεύουσας.

Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη.
Βοειοανατολική άποψη.

Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη.
Η χαρακτηριστική πλινθοπερίκλειστος τοιχοποιία με τον τυπικώς καστοριανό κεραμικό διάκοσμο.

Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη.
Ολόσωμος Άγιος Νικόλαος ανάμεσα στην Παναγία και τον Χριστό.

Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη.
Ο Άγιος Μηνάς ο και Πολιούχος της Καστοριάς,
εν στέρνοις βαστάζων τον Χριστόν.

Η ΜΥΣΤΗΡΙΩΔΗΣ ΚΤΗΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ.
Σε ελεύθερη μετάφραση:-
«Για τα πλούτη που μου χάρισες
απόταν ήλθα ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΤΩΝ ΔΑΚΡΥΩΝ
αλύτρωτος, οικτρός ικέτης και κακών εργάτης,
εκ βάθρων τώρα ανοικοδομώ τον Ναό σου,
εγώ ο δούλος σου Νικηφόρος κατά τύχη Μάγιστρος
και κατόνομα Κασνίτζης, μα κι από πόθο
φλογερό τον διακοσμώ να λάμπει
με σεπτές χρωματουργίες
και παντοδαπαίς εικόνων ποικιλίες,
όλα για Σενα δωρητή των καλών».

Και για τους αρχαιομαθείς αξίζει να παρατεθεί το πρωτότυπο:-
« Πολλών τετευχώς δωρεών σών Τρισμάκαρ
αφού περ ήλθον εις τον κλαυθμώνος πέδον
άλυτρος οικτρός ικέτης κακεργάτης
τανύν ανιστώ τον ναόν Νικηφόρος
τύχη Μαγίστωρ και τουπίκλην Κασνίτζης
βάθρων απ’ άκρων πλην ζέοντι τω πόθω
σεπταίς καταλάμποντα χρωματουργίαις
και παντοδαπαίς εικόνων ποικιλίαις
Σοι τω Δωτήρη των καλών».

Συνήγαγαν λοιπόν αρκετοί πως για να γράφει «τόπο των δακρύων» σημαίνει πως ήρθε στο Κάστρο ως εξόριστος ή τουλάχιστον με δυσμενή μετάθεση.
Και τούτη η αντίληψη κυριάρχησε για αιώνες . Έως ότου νεότεροι ερευνητές (ανάμεσά τους και η ταπεινότης μου)
ανατρέχοντας σε κλασσικά θεολογικά κείμενα διαπίστωσαν ότι με τους όρους «κλαυθμώνος πέδον» (τόπος δακρύων) υπονοείται και χαρακτηρίζεται ο ΕΠΙΓΕΙΟΣ ΒΙΟΣ.
Άλλωστε δεν είναι αντιφατικό ένας εξόριστος να αποκτά τόσα πλούτη στον τόπο της εξορίας του ;

Το Κάστρο υπήρξε προσφιλής προορισμός και σημαντικός στρατηγικός κόμβος καθόλη την μακραίωνη
ιστορία της Ανατολικής Αυτοκρατορίας που τόσο λανθασμένα ονομάζουμε «βυζάντιο». Ποια μεγαλύτερη
απόδειξη (όπως προσημειώθηκε) από την αυτοπρόσωπη εμπλοκή τριών αυτοκρατόρων στην διάσωση του.

Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη.
Οι στρατιωτικοί Άγιοι Νέστωρ και Μερκούριος.

Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη.
Ο εξαίσιας τέχνης Άγγελος του Ευαγγελισμού.