Η παλαιότερη γνωστή φωτογραφία της Καστοριάς.

Απεικονίζεται η περιοχή των οχυρώσεων του ισθμού και ολόκληρη η βόρεια πλευρά της πόλης, φωτογραφισμένη από τον λόφο του Βαροσιού (Καλλιθέας). Αποτελεί ένα ιδιαίτερα μακρόστενο πανόραμα, που μάλλον αποτελεί συρραφή περισσότερων φωτογραφιών.

Το δεξί τμήμα της φωτογραφίας το είχαμε δημοσιεύσει πριν από 7 περίπου χρόνια, χωρίς ιδιαίτερο σχολιασμό. Όμως, ένα τέτοιου είδους τεκμήριο απαιτεί μια διεξοδικότερη ανάλυση και για τον λόγο αυτό επανήλθαμε στο θέμα. Ξεκινώντας από αριστερά, διακρίνονται τα τείχη που κατέληγαν στη λίμνη, πλάι στο «ζγκάλωμα» των ψαράδων, δηλαδή το σημείο όπου άραζαν τις βάρκες τους. Σε κάποια σημεία έχει μειωθεί το ύψος των τειχών, γεγονός που υποδεικνύει κατάρρευση ή λιθαγώγηση. Διακρίνονται καλά οι μισοερειπωμένοι κυκλικοί και τετράγωνοι πύργοι των τειχών σε αντίθεση με την πύλη των Ψαράδικων που δεν φαίνεται να υπάρχει, καθώς πρέπει να είναι μεταγενέστερη. Στη θέση της διακρίνεται ένα άνοιγμα στα τείχη, απ’ όπου γινόταν η κυκλοφορία. Επίσης, δεν διακρίνεται κάποια πύλη μπροστά από το σημερινό δημαρχείο, την ύπαρξη της οποίας υποστήριξε και μάλιστα σχεδίασε εκ μνήμης ο ιστοριοδίφης Ι. Μπακάλης περί το 1950. Μεταξύ των βυζαντινών τειχών του Ιουστιανού και του προτειχισματος του Αλή Πασά φαίνεται να υπήρχε κάποιος δρόμος, που ακολουθούσε περίπου τη χάραξη της σημερινής οδού Ιουστινιανού.

Στη συνέχεια διακρίνεται το χάνι του Πίνου Κάλη και η μια βασική εμπορική οδός της Κάτω Αγοράς (σήμερα Ερμού). Στη θέση της πλατείας Δαβάκη υπάρχει ακόμη η κεντρική πύλη, παρά τη διάνοιξη της «σκάλας του Παπακυρίλλου». Επίσης, ο βυζαντινός πύργος της πύλης είναι μισογκρεμισμένος, καθώς κατεδαφίστηκε οριστικά λίγο πριν το 1910. Σημαντικό στοιχείο είναι η ύπαρξη του ψηλού πύργου (κουλέ) με το ρολόι, έργο πιθανόν του Αλή Πασά. Ο πύργος αυτός κατεδαφίστηκε κοντά στο 1900. Πίσω τους διακρίνεται το Κουλέ τζαμί, που διατηρούνταν ως συμβολαιογραφείο μέχρι τη δεκαετία του 1950 και τη χάραξη της πλατείας Δαβάκη. Ιδιαίτερα μεγαλοπρεπή είναι τα δίδυμα κτίρια του Σαχίν Μπέη και αργότερα του γιου του Μουμτάζ. Το ένα στέγαζε το κονάκι των ανδρών και το άλλο το χαρέμι των γυναικών, ενώ συνδέονταν με μια εναέρια ξύλινη γεφυρα. Ακριβώς πίσω υπάρχει το μεγαλύτερο κτίριο της πόλης, το κονάκι του Αράμ Μπέη, που στέγαζε την έδρα του Καϊμακάμη στο β’ μισό του 19^ο αι. και αργότερα (έτη 1908-1912) τη Λέσχη Ενώσεως και Προόδου των Νεότουρκων. Αυτό διέθετε ψηλό περίβολο και κήπο με οπωροφόρα δέντρα. Πίσω διακρίνεται ακόμη ένα μικρότερο άγνωστο κονάκι, το οποίο καταστράφηκε πριν το 1900. Τα μεγάλα κονάκια των Αράμ και Σαχίν Μπέη πυρπολήθηκαν από Έλληνες στρατιώτες, αμέσως μετά την απελευθέρωση, τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 1912, ενώ το χαρέμι διατηρήθηκε μέχρι τη δεκαετία του 1920.

Στη φωτογραφία διακρίνονται επίσης 4 από τα 7 συνολικά τζαμιά της Καστοριάς. Το Κουλέ τζαμί στη θέση της πύλης, το σωζόμενο μέχρι σήμερα Κουρσούμ τζαμί, το Γαζή Εβρέν τζαμί στη θέση της δεξαμενής και το Γυαλί Τζαμί στην ακρολιμνιά του Απόζαρι, δίπλα στο σημερινό 3^ο Δημοτικό Σχολείο. Επειδή απεικονίζεται κυρίως το οθωμανικό τμήμα της πόλης διακρίνονται καθαρά μονάχα 4 εκκλησίες: η Παναγία Φανερωμένη, ο Άγιος Αθανάσιος Ξενία, ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος Απόζαρι και ανάμεσά τους μια ακόμη άγνωστη μικρή εκκλησία. Το όνομα της εκκλησίας παραμένει μέχρι σήμερα αίνιγμα, καθώς καταστράφηκε πριν το 1900 αφου δεν υπάρχει στην επόμενη πανοραμική φωτογραφία της πόλης που χρονολογείται σε εκείνο το διάστημα. Δυστυχώς δεν διακρίνεται καλά μια ακόμη εξαφανισμένη εκκλησία, ο Αγ. Κωνσταντίνος, που βρισκόταν σύμφωνα με τον καθηγητή Π. Τσαμίση στον κήπο του μετέπειτα Γυμνασίου Θηλέων (κονάκι Κιαζήμ Μπέη). Στο βάθος ξεχωρίζει το μεγαλοπρεπές αρχοντικό Μπετλή-Καραμπίνα, που στέγασε το Ορφανοτροφείο της πόλης από την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα και μετά.

Στη βόρεια πλευρά της πόλης, στη συνοικία του Απόζαρι διακρίνονται μεγαλοπρεπή κονάκια κατά μήκος της σημερινής οδού Χριστοπούλου και μικρότερες οικίες στον τουρκομαχαλά του Κουλέ τζαμί. Διακρίνεται το τούρκικο Παρθεναγωγείο και το Ημιγυμνάσιο, που ιδρύθηκαν περίπου το 1860, αλλά όχι το μικρό λουτρό. Έπειτα, είναι εμφανείς οι μεγάλοι αδόμητοι χώροι, όπου σήμερα βρίσκεται το πάρκο της Παναγίας Φανερωμένης, όπως και η χάραξη της σημερινής οδού Αγ. Αθανασίου. Τέλος, ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη ήταν η ανατολική πλευρά του Απόζαρι, η επονομαζόμενη Γκραντίτσα, όπου ζούσαν ελληνικοί πληθυσμοί.

Οι πρώιμες φωτογραφίες ανάγονται στις αρχές του 19^ου αι. με τη χρήση φωτοευαίσθητων χημικών υλικών και σκοτεινού θαλάμου (camera obscura) με σκοπό την αποτύπωση μιας εικόνας σε σταθερό και διαχειρίσιμο υλικό. Πρωτοπόροι των φωτογραφικών μεθόδων θεωρούνται ο Βρετανός Thomas Wedgwood, ο Γάλλος Nicephore Niepseπου ανακάλυψε την ηλιοτυπία, ο Βρετανός Wiliam Fox Talbot και Louis Daguerre που ανακάλυψαν ανεξάρτητα την καλοτυπία και την νταγκεροτυπία αντίστοιχα, τις πρώτες μεθόδους φωτογράφισης. Στην Ελλάδα πρώτες φωτογραφικές λήψεις της Ακρόπολης των Αθηνών έκανε ο Γάλλος Pierre-Gustave Joly de Lotbinie το 1839, λίγους μήνες μόνο μετά την δημοσίευση της νταγκεροτυπίας στο κοινό. Η πρώτη φωτογραφία της Θεσσαλονίκης από τον Ούγγρο Josef Szekely χρονολογείται στα 1863.

Η συγκεκριμένη φωτογραφία της Καστοριάς ανήκει σε κάποιο άγνωστο φωτογράφο, που επισκέφθηκε την πόλη κατά την Τουρκοκρατία. Ανεξακρίβωτο είναι επίσης πως περιήλθε στη συλλογή φωτογραφιών του Λαογραφικού Μουσείου Καστοριάς, προφανώς προσφορά κάποιου άγνωστου σε εμάς ιδιώτη. Η ακριβής χρονολόγηση της φωτογραφίας καθίσταται ιδιαίτερα δύσκολη, καθώς εκλίπουν οι πολλές πληροφορίες για τα οθωμανικά κονάκια που απεικονίζονται κατά κύριο λόγο σε αντίθεση με τα ελληνικά αρχοντόσπιτα που σώζονται ακόμη και σήμερα. Το terminus ante quemτης φωτογραφίας, δηλαδή η ασφαλής χρονολογία πριν την οποία έγινε η λήψη είναι το έτος 1882. Ο Π. Τσολάκης χρονολογεί λανθασμένα τη φωτογραφία στα 1884, έτος από το οποίο υπάρχουν φωτογραφίες και από τη γειτονική Σιάτιστα. Βασικό επιχείρημα της αναίρεσης αυτής της άποψης αποτελεί η μη ύπαρξη στη φωτογραφία (που υπάρχει διαθέσιμη σε μεγάλη ανάλυση) του περίοπτου ναού των Αγ. Θεοδώρων στο Απόζαρι, ο οποίος χτίστηκε το 1882 σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή. Αρκετά δυσκολότερος είναι ο ορισμός του terminus post quem, δηλαδή της ασφαλούς χρονολογίας μετά την οποία έγινε η λήψη. Η διάνοιξη των τειχών και η δημιουργία της «σκάλας του Παπακυρίλλου» μας προσανατολίζει κοντά στα 1880, όταν τα τείχη έπαψαν πλέον να επιτελούν τον ρόλο τους. Υποστηρίζουμε δηλαδή ότι η παλαιότερη φωτογραφία της Καστοριάς είναι απαθανατισμένη περίπου μεταξύ του διαστήματος 1880-1882.

Βοηθήματα

Π.Τσαμίσης, Η Καστοριά και τα μνημεία της, τύποις Αλευρόπουλου, Εν Αθήναις 1949

Ι. Μπακάλης, Τουριστικός οδηγός Καστοριάς, Δούκη, Καστοριά 1951

1. Gernsheim, A concise history of photograph, Dover Publications Inc., New York 1986

Π. Τσολάκης, Πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές έρευνες στην Καστοριά, University Studio Press, Θεσ/νίκη 1996

Π. Τσολάκης, Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη 2008

Οι συζητήσεις για το θέμα με τους ιστορικούς ερευνητές Ρ. Μαντζούρα και Χ. Παπαθανασίου.

Πηγή